JĄKANIE NA POGRANICZU

Jąkanie na pograniczu charakteryzuje się większą uwagą dziecka na to jak mówi. Dziecko na tym etapie jest świadome, że jego mowa różni się od mowy innych osób. Zaczyna traktować to jako problem. Na tym etapie mogą pojawić się negatywne reakcje emocjonalne związane z mową. Trudne emocje oraz świadomość niepłynności może prowadzić do ukrywania lub unikania zacinania się.

Dzieci w fazie wczesnego jąkania mogą przewidywać trudności. Zauważają, że niektóre wyrazy obarczone są niepłynnością. Zdarza się, że zamieniają słowa na łatwiejsze. Może pojawić się niepokój związany mówieniem w określonym miejscu lub do określonej osoby. Objawem charakterystycznym dla tej fazy są dodatkowe słowa lub dźwięki, które ułatwiają „wystartowanie”. Na tym etapie obserwuje się pojawienie ruchów, które towarzyszą wypowiadaniu trudniejszych fraz. Osoby z najbliższego środowiska zauważają zmiany w zachowaniu dziecka: świadomość niepłynności oraz niepokój z nią związany. Dzieci wycofują się z relacji koleżeńskich i zamykają się w sobie. Mniej mówią. Często dzieci będące na tym etapie stają się przygnębione, agresywne, kłótliwe, mniej odporne na krytykę oraz bardziej płaczliwe. [Kostecka, 2000]. Zróżnicowana jest reakcja dzieci na niepłynność. Część z nich zastanawia się nad reakcją rówieśników, czują napięcie w związku z mową. Co prowadzi do unikania zajęć wymagających mówienia, pomimo tego, że wcześniej dziecko chętnie podejmowało takie działania. Ocena sposobu reakcji dziecka na niepłynność jest ważnym elementem w podejmowanej terapii. Jest ona uzależniona od cech temperamentalnych dziecka, jego relacji z osobami dorosłymi oraz natężenia objawów jąkania.

Z analizy przedstawionych przez Wandę Kostecką przypadków oraz z obserwacji własnych wyłania się obraz reakcji zawierający:

• próbę zrozumienia co dzieje się z mową
• próbę uzyskania odpowiedzi dlaczego rówieśnicy śmieją się z dziecka
• szukanie pomocy
• unikanie słów poprzez zamianę na łatwiejsze, omijanie
• zmiana nienaturalnym głosem (np. z innym akcentem) [Kostecka, 2000; Doreen Lenz Holte,2016]
• opuszczanie dźwięków na których przewidywane są trudności
• udawanie, że się zapomniało co chciało się powiedzieć
• włączenie do komunikacji środków niewerbalnych
• dziecko prosi kogoś aby powiedział zamiast niego

Sfera emocji odczuwalnej przez dziecko w kontekście jąkania jest bardzo zróżnicowana. Reakcja nie zawsze jest uzależniona od jawnego jąkania dziecka. Uczucia, które mogą mu towarzyszyć to: zaniepokojenie, złość, frustracja, zdenerwowanie, strach, utrata kontroli. Na tym etapie pojawiają się również emocje bezpośrednio związane z interakcją z rozmówcą np. skrępowanie. Reakcje związane z jąkaniem mogą mogą mieć charakter psychosomatyczny np. ból brzucha. Większość dzieci na etapie jąkania na pograniczu nie posiada wystarczających kompetencji do radzenia sobie z  dużym napięciem w efekcie czego mogą pojawić się reakcje zmniejszające napięcie o niekonstruktywnym obrazie np. obgryzanie paznokci.

JĄKANIE UPORCZYWE

Jąkanie uporczywe jest etapem w którym wycofanie objawów wymaga szeroko zakrojonych działań obejmujących psychoedukacją środowisko dziecka.1 Na tym etapie dzieci nie odbierają jąkania jako tego co robią ale jako część siebie. Co ważne jąkanie jest tym co, w pojęciu dziecka należy ukryć. Fakt, że pomimo podjęcia starań efekt często jest odwrotny do zamierzonego.  Prawdopodobne jest, że dziecko na tym etapie wybierze taktykę wycofania i zamilknięcia.

Objawy na tym etapie są zbliżone do tych z wcześniejszego etapu. Na ogół mają większe nasilenie i są bardziej widoczne. Nasilenie może mieć wymiar obiektywny – obserwowany przez rozmówców i subiektywny – osoby jąkające się mogą mieć przeświadczenie, że objawy są bardziej widoczne niż w rzeczywistości. Może wystąpić zatrzymanie wokalizacji (blok) na kilka sekund lub liczne powtórzenia dźwięków, słów czy fraz. Obserwowane są również przeciągania dźwięków. Bywa również tak, że objawy zewnętrzne jąkania uporczywego nie są widoczne. Dzieje się tak ponieważ osoba jąkająca się wypracowała system mówienia zastępczego, omijając trudne dla niej dźwięki. Część osób stosuje wtrącenia np. „no wiesz” ułatwiające wypowiedzenie dźwięku, który znajduje się po wtrąceniu. W tym okresie obserwuje się większą ilość  embolofazji. Jednym z objawów tego etapu jest napięcie mięśni – tonus, w trakcie mówienia. Często jest ono zauważalne dla słuchacza. Jest również duże prawdopodobieństwo występowania współruchów. Cechą charakterystyczną uporczywego jąkania jest zaburzony sposób oddychania.
Ukrywanie jąkania i związane z nim emocje to zasadnicza cecha jąkania uporczywego. Często uczucia związane z jąkaniem jak i samo jąkanie nie są uzewnętrznione. Osoba jąkająca nie przyznaje się do nich, czasami nawet sami przed sobą. Na tym etapie pojawia się uczucie rezygnacji oraz wyuczona bezradność. Efekty licznych prób (samodzielnych lub z udziałem terapeutów) poradzenia sobie z problemem jąkania. W tej fazie jąkania może mieć miejsce upatrywanie w jąkaniu powodu różnego rodzaju niepowodzeń, które w rzeczywistości nie są bezpośrednio z jąkaniem związane.1
Możliwe jest  płynne przechodzenie, cofanie się do fazy wcześniejszej lub nawet do całkowitego (niepłynność) okresowego (jąkanie na pograniczu, uporczywe jąkanie) wycofania się objawów

Poszczególne fazy niepłynności nie są objęte kryteriami wieku. Jednak można zaobserwować pewną zależność wiekową.

Etap „wczesna niepłynność” 3-6 lat, „jąkanie z pogranicza” 5-10 lat, „uporczywe jąkanie” - powyżej 11 rż.

WCZESNA NIEPŁYNNOŚĆ

Naturalnym elementem pozyskiwania sprawności mownej dziecka jest brak biegłości co ma przełożenie na niepłynność. Wiąże się ona z doskonaleniem koordynacji narządów biorących udział w mówieniu oraz biegłości w wydobywaniu treści i nadawania formy wypowiedzi. Mowa małych dzieci w naturalnym przebiegu nie zawsze będzie płynna. Problem stanowi rozgraniczenie mowy w naturalnym rozwoju nie płynnej od początków jąkania. W rzeczywistości dla odbiorcy mowa w obu grupach dzieci będzie bardzo podobna. Z tego powodu specjaliści korzystają z terminu wczesna niepłynność a nie wczesne jąkanie [Kostecka, 2000]. Większość dzieci mówi w sposób płynny lub ich potknięcia nie są zauważalne przez otoczenie. 80% dzieci mówiących niepłynnie, w trakcie pozyskiwania niezbędnych kompetencji poradzi sobie samoistnie z niepłynnością. Wanda Kostecka w publikacji „Dziecko i jąkanie” przytacza przykłady obrazujące trudności na tym etapie.

W większości niepłynność na tym etapie nie jest dla dziecka problemem. Pomimo trudności chętnie mówią. Część dzieci nie uświadamia sobie faktu niepłynnego mówienia. Ryzyko, że wczesna niepłynność przejdzie w fazę jąkania na pograniczu należy brać pod uwagę czynniki istotne dla mowy dziecka: rozwój mowy i języka, ilość mowy niepłynnej, rodzaj niepłynności, okresy mowy niepłynnej u dziecka, od jakiego czasu mowa jest niepłynna, co dziecko odczuwa mówiąc, co dziecko myśli o niepłynności, zmiany w życiu dziecka, życie rodzinne dziecka. [Kostecka, 2000]