Teorie rozwojowe/lingwistyczne opierają się na podejściu, że jąkanie jest skutkiem specyficznych czynników działających na dziecko w okresie kształtowania się jego mowy. Jednym z nich może być nieumiejętne postępowanie z dzieckiem znajdującym się jeszcze na poziomie myślenia konkretnego. Dziecko na tym etapie rozwojowym, nie potrafi w sposób umiejętny wyrazić swoich myśli. W osiągnięciu tego celu przeszkadzają mu emocjonalne napięcia, powstające na bazie dziecięcych życzeń i dążeń, do których rodzice nierzadko odnoszą się negatywnie. Wówczas dziecko zaczyna w sposób krytyczny podchodzić do własnego braku sprawności w wypowiadaniu się i powtarza wyrazy tak długo, dopóki nie wypowie ich bez wysiłku. Dość często jednak zdarza się, że im dziecko bardziej próbuje pokonać powtarzanie (koncentrując się na płynnej realizacji), tym bardziej jąkanie pogłębia się, powodując coraz większe poczucie strachu i wstydu. Johnson uważa, że niepłynność mówienia jest zjawiskiem pojawiającym się u każdego dziecka
i w początkowej fazie przebiega w identyczny sposób niezależnie od tego, czy dziecko będzie się potem jąkać, czy też nie. Za czynnik decydujący o rozwinięciu jąkania uważa (istotną dla dziecka) osobę słuchającą, która w pewnym momencie błędnie interpretuje rozwojową niepłynność mówienia swojego dziecka i tym samym wywołuje u niego reakcje „walki” na zjawiska występujące u każdego jego rówieśnika, takie jak: wahanie, przedłużanie czy powtarzanie. Utrwala w ten sposób niepłynność i w efekcie przyczynia się do powstania trwalszych objawów jąkania. (Chęciek, 1993)

Według Tarkowskiego 90% przypadków jąkania ma swój początek w okresie kształtowania się mowy dziecka, a więc w wieku do 6 lat. Twierdzi również, że dzieci w wieku przedszkolnym są wyjątkowo narażone na jąkanie ze względu na ogólną ruchliwość, szybkie wzbogacanie zasobu słów oraz dynamiczny rozwój myślenia. Punktem krytycznym jest moment przejścia od etapu wyrazu do zdania, oraz od wypowiedzi prostych do złożonych. Na tych etapach rozwoju mowy dziecka, niepłynność mówienia przybiera na sile, będąc niewątpliwie wykładnikiem trudności
w opanowaniu języka. Wraz z rozwojem dziecka niepłynność mowy ulega zmniejszeniu. Wyniki prowadzonych z tego zakresu badań dowodzą, że małe dzieci jąkające się są mniej kompetentne językowo niż ich rówieśnicy, którzy mówią płynnie. Dlatego niektórzy badacze przedmiotu podają czynnik lingwistyczny jako jeden z głównych zwiększających podatność na jąkanie.(Tarkowski, 1992)

Teorie organiczne przedstawiają podobieństwo objawów jąkania z objawami występującymi
w niektórych schorzeniach organicznych. Wyniki badań prowadzonych pod tym kątem ukazują związek tego zaburzenia mowy z pewnymi chorobami nerwowymi. U niektórych pacjentów jąkanie okazało się być następstwem epilepsji i encefalopatii, a znaczny procent dzieci jąkających się to dzieci opóźnione w rozwoju umysłowym. Jedni z badaczy przedmiotu dzielą przyczyny jąkania na: wewnętrzne czyli dziedziczne, neuropatyczne skłonności do jąkania, oraz zewnętrzne – wynikające z otoczenia, spowodowane przez strach, szok, chorobę, przeciążenie. Niestabilność układu nerwowego jest zatem pierwotną przyczyną jąkania, a środowisko jest czynnikiem je uwalniającym.

Osoby jąkające się często mają stwierdzoną nadwrażliwość emocjonalną na bodźce o niskiej sile.

W literaturze można spotkać stwierdzenie, że jąkanie nie jest dziedziczne, dziedziczy się jedynie pewne cechy układu nerwowego.

Jąkający się rodzice, ze względu na możliwy czynnik dziedziczności oraz prezentowany przez siebie nieprawidłowy wzorzec mowy, są czynnikiem, który obarczony jest duży prawdopodobieństwem wystąpienia jąkania u dziecka. Nieprawidłowy wzorzec mowy prezentowny prze jąkającego się ojca lub matkę jest czynnikiem utrudniającym efektywną terapię. (Tarkowski, 1992)

Bryngelson uważa, że jąkanie to (niepodlegające woli) toniczne i kloniczne skurcze, które przerywają płynność wypowiedzi. (Chęciek, 1999) Wraz z upływem czasu łączą się z pobudzeniem nerwowym i współruchami uniemożliwiając swobodną wypowiedź. Autor podaje, że 40% przypadków jąkania to wynik dziedziczenia centralnego układu nerwowego. Wysuwa również hipotezę, że obupółkulowa reprezentacja ośrodków mowy wyprzedza wykształcenie się u człowieka kory mózgowej z reprezentacją ośrodków mowy w półkuli dominującej (przeważnie lewej).(Chęciek, 1992)

Teorie neurotyczne zakładają, że jąkanie jest objawem nerwicy, co przeważnie związane jest ze stanami nadpobudliwości nerwowej. Wśród zwolenników tej teorii panuje przekonanie, że zniwelowanie pobudzenia emocjonalnego powinno skutkować ustąpieniem lub złagodzeniem jąkania. Fernau-Horn nazywa jąkanie nerwicą i uważa, że punktem jego wyjścia jest hamujące działanie czynników nerwicujących, wpływających na proces oddychania, fonacji i artykulacji. Następuje zahamowanie oddechu, które przenosi się na dalsze odcinki aparatu głosowego, powodując niemożność wykonania ruchów odwodzących i przywodzących fałdów głosowych, uniemożliwiając w ten sposób proces fonacji.

Hamowane są również ruchy artykulacyjne dając w rezultacie powtórzenia głosek lub zatrzymanie emisji głosu przy powtarzających się ruchach artykulacyjnych w napięciu mięśniowym. Autorka stwierdza, że jąkanie staje się zaburzeniem o podłożu psychologicznym w momencie uświadomienia sobie przez dziecko swoich zahamowań w mówieniu, powodując tym samym lęk przed mówieniem i oczekiwanie niepowodzenia w mówieniu. Podkreśla również wpływ wysokich oczekiwań z otoczenia, które pogłębia objawy i rozwój nerwicy u dziecka. Dyskusyjna jest kwestia uświadomienia dziecki i nazwania trudności, której doświadcza. Część badaczy uważa, że poprzez spostrzeżenie, nazwanie i tłumaczenie jąkania, z którego początkowo dziecko zupełnie nie zdaje sobie sprawy można nasilić objawy jąkania. (Chęciek, 1993)

Szamburski również traktuje jąkanie jako “nerwicę”, definiując ją jako zespół zachowań
i przeżywanych emocji, uczuć, pierwotnie o charakterze przystosowawczym (dającym gratyfikację). Dzięki niej podmiot radzi sobie z przeżywanym lękiem. Nerwica jest procesem o zmiennym charakterze (często samoistnie pogłębiającym się), a jej symptomy pozwalają odwrócić uwagę od lęku, pokonać go lub uniknąć od sytuacji go wywołującej. Do tych symptomów dołączają się również mechanizmy obronne, które są kolejnym sposobem obrony przed nieakceptowanymi emocjami i lękiem. Takie rozwiązanie pozornie jest pomocne, jednak z czasem pogłębia trudności emocjonalne, warunkuje pojawienie się egocentryzmu, poczucia nieumiejętnego radzenia sobie
z przeżywanymi problemami, niemożności zrozumienia własnego zachowania. Lęk ma swoje źródło w konflikcie między emocjami, wymaganiami i normami (ustosunkowaniami i wartościami podmiotu uznawanymi za własne, wewnętrzne), a jego podstawą jest strach. Trudno jest podmiotowi uświadomić sobie i zwerbalizować przyczynę strachu. Podmiot odczuwa jego fizjologiczne objawy, ale nie jest w stanie nazwać emocji i podać powodu jej przeżywania. Istnieje kilka koncepcji tej niemożności:

• wyuczona reakcja lękowa – podmiot nauczył się reagować strachem na daną sytuację we wczesnym dzieciństwie, nie pamięta jaka to była sytuacja, ale odczuwa nieprzyjemny stan napięcia emocjonalnego;

• wypieranie przyczyn przeżywanego strachu, które ma miejsce wtedy, gdy przyznanie się do niego związane jest z negatywną reakcją otoczenia lub normami podmiotu, zakazującymi przeżywania go w określonej sytuacji;

• obawa przed odrzuceniem przez otoczenie;

• konflikt między potrzebą emocjonalnej zależności, a chęcią uniezależnienia się.

Podmiot próbuje radzić sobie ze swoim lękiem poprzez:

• unikanie sytuacji lękowych,

• zwrócenie na siebie uwagi bliskich,

• koncentrowanie się wyłącznie na objawach (niepłynności mówienia).

Dysfunkcyjny jest sposób radzenia sobie z lękiem. Podmiot fiksuje się na swoich objawach
i generalizuje reakcje w podobnych sytuacjach, co staje się bezpośrednim źródłem nieprzystosowania. Ten proces bardzo szybko pojawia się w “nerwicy” jąkania. Dzieje się tak, ponieważ zaburzenia mowy są natychmiast spostrzegane przez otoczenie (w ocenie osoby jąkającej się) i w równie szybki sposób powodują uczucie strachu przed sytuacjami komunikacyjnymi.

Zakłada się, że do uruchomienia jąkania konieczne są trzy grupy czynników: dyspozycyjne, wyzwalające i wzmacniające.

Do czynników dyspozycyjnych zalicza się:

• predyspozycje dziedziczne

• predyspozycje wrodzone uwarunkowane istnieniem ewentualnych zaburzeń w okresie życia prenatalnego;

• poród, w którego niewłaściwym przebiegu można dopatrywać się przyczyn zmian ośrodkowego układu nerwowego dziecka;

• nieprawidłowości rozwoju w okresie niemowlęcym;

• nietypowo przebiegająca lateralizacja;

• opóźniony rozwój mowy.

Czynnikiem wyzwalającym jest reakcja na przeżyty bądź przeżywany stres psychologiczny, który może być spowodowany:

• silnym przestraszeniem,

• urodzeniem się młodszego rodzeństwa,

• rozłąką z opiekunami,

• zmianą sytuacji społecznej, np. pójściem do przedszkola,

• silnym przeżyciem pozytywnym, np. powrotem, po długiej nieobecności, jednego
  z opiekunów.

• naśladownictwo: np. jednego z rodziców sprzężone z reakcją na jąkanie istotnych dla dziecka osób;

Czynnikami wzmacniającymi jąkanie są:

• odzyskanie uwagi rodziców utraconej w momencie pojawienia się młodszego rodzeństwa;

• rywalizowanie ze starszym rodzeństwem o względy rodziców;

• naśladowanie jąkania opiekuna zdobywając w ten sposób jego akceptację, która stanowi silne wzmocnienie;

• karanie rodziców własnym jąkaniem;

• uciekanie w jąkanie przed trudnymi sytuacjami społecznymi;

• podtrzymywanie przy użyciu jąkania, nieadekwatnej i zbyt wysokiej samooceny. (Szamburski, 1996)